İstanbul Yahudileri

Mahmut Haldun Sönmezer 1971 Bergama doğumlu bir öğretmen, yazar ve araştırmacı. Sosyoloji öğreniminden sonra Din Sosyolojisi'nden yüksek lisans çalışması yaptı. 16 yıl aradan sonra bu tez, gayretli yayıncı Hayri Ataş tarafından kitap olarak yayımlandı:
'Modernleşme Sürecinde İstanbul Yahudileri' (Post yayını, 2020).
Kitap bir 'Alan Araştırması'dır. Bu bir sosyoloji terimi. Anlamı şu: Yazar farklı kesimlerden 81 adet Yahudi vatandaşımıza inançları, ibadetleri, dini ve dünyevi konulardaki tutumları hakkında ayrıntılı anket soruları yöneltmiştir. Bu, zor ve ciddi çalışma gerektiren bir iştir.
Kitap iki ana bölümden oluşur.
İlk kısımda modernleşme kavramı, tarih içinde Türk toplumunda Yahudilerin durumu, Yahudilikte din ve mabet, başlıca ibadetleri ve kutsalları hakkında bilgi verilir.

OSMANLI'DA YAHUDİLER
Çalışmadan öğrendiğimize göre Osmanlı toprakları Yahudi toplumu için rahat ve huzur içinde yaşadıkları bir yerdir. İstanbul'un fethinden sonra Fatih, Sinagog tamiri ve yapımına izin verdi. Yahudilerde Sinagog (Havra) bir ibadet yeri olduğu kadar kültür mekanıdır.
Yaşadıkları ülkelerinden çıkarılan on binlerce Yahudi bize sığındı. Yoğun olarak Selanik ve İstanbul'da yerleştiler.
16. asırda İstanbul'da 44 Havra ve 30 bin Yahudi vardı. Daha sonra bu sayı arttı. 1948'de İsrail'in kurulmasıyla birlikte, 1970'lere kadar 38 bin Yahudi oraya göçtü. Bunlardan 13 bini geri döndü. Halen Türkiye'de 25 bin Yahudi vatandaşımız var. Bunların 20 bini İstanbul'dadır.
Doğum oranı düşüktür.
Yahudiler kentli bir toplumdur.
Osmanlı'nın son dönemlerinde bilhassa ticaret hayatında etkili idiler. Dil bilmeleri uzun süre mesela İzmir'de gümrüklerde görev almalarını sağladı. İzmir'de Havra Sokağı meşhurdur. Daha sonra Karataş ve Karantina semtlerini tercih ettiler. Yahudilikte Şabat, Yom-Kipur, Pesah gibi kutsal günler vardır.
İNANÇ YÜKSEK İBADET ZAYIF
Tezin asıl amacı, modernleşmenin geleneksel Yahudi toplumuna etkisini araştırmaktır. 'Modernleşme', gelişmiş modern ülkelere benzeme gayreti demektir.
Batıda modernleşmeyle birlikte din alanı geriledi, akılcılık ön plana çıktı.
Din sosyal hayattan çekildi, vicdanlara hapsedildi, seküler anlayış hakim oldu.
Bütün bunlar dindar bir toplum olan Yahudilerde nelere yol açtı? Haldun Sönmezer'in anket sorularından çıkardığı sonuçları şöyle özetlemek mümkün:
İstanbul Yahudilerinde Tanrı inancı çok yüksek olmasına rağmen, diğer dini inançlarda ve ibadetlerin icrasında düşme görülür. Büyük çoğunluk modern eğitimi tercih ediyor. İbadete ilgi zayıflamakla birlikte din-kültür ilişkisi çok güçlüdür.
Modernleşme Yahudiler arasında kimlik kaybına yol açmamıştır. Gelenekle modern çatışmasında modern olanı tercih etmektedirler. Fakat bu arada geleneksel olanı kucaklamak eğilimindedirler.
Bu araştırmadan çıkan sonuç kısaca şudur: İstanbul Yahudilerinde inançlarına bağlılık şuuru yüksektir fakat din kurallarına uyma ve ibadetleri yerine getirme pratiği zayıflamıştır.