Ege'deki Mevlevilik

İzmir'deki tasavvuf kurumlarından söz ediyorduk. Son on yıllarda en öne çıkan kurumlardan biri Mevleviliktir. Medyada, kamuoyunda ve Batı dünyasında Mevlana ve Mevlevilik gündemden düşmüyor. Mevlana'nın Mesnevi'si Batı ülkelerinde en çok tanınan ve çok satan eserlerdendir. Sema törenlerinin görselliği herkesi kendine çeker.
İzmir'in yakın tarihine ait elimizde Mevlevilikle ilgili daha çok yazılı malzeme var. Onun için konuyu biraz uzun tutup devam edeceğiz.

MEVLEVİLİĞİN YAYILIŞI
Mevlevilik'in Batı Anadolu'da yayılışı, Mevlana'nın torunu Ulu Arif Çelebi'nin seyahatleriyle gerçekleşti. Aydınoğlu Mehmed Bey'in ona intisabından söz edilir. Manisa Mevlevihanesi Saruhanoğlu İshak Çelebi tarafından kuruldu (1368-69). Mevlevilik Ege'de Saruhanoğulları ve Menteşeoğulları beylikleri devrinde yaygınlık kazandı. II. Murad'ın emirlerinden Yahşi Bey Tire Mevlevihanesi'ni yaptırdı. Afyon Mevlevihanesi'nden Divane Mehmed Çelebi'nin katkılarıyla da Sakız ve Midilli Mevlevihaneleri açıldı. 1530 tarihli bir arşiv kaydından Ayasluğ (Selçuk)'da ve buraya bağlı Edeköyü'nde bir Mevlevihane'nin varlığından söz edilir.

"İzmir'in yakın tarihine ait elimizde Mevlevilikle ilgili daha çok yazılı malzeme var."

İzmir'in Türk kültür ve irfan hayatında öne çıkması son yüzyıllar içinde oldu. Mevlevilik'in İzmir'e gelişi de bu gelişmeye paralel bir çizgide görünüyor. Buna rağmen İzmir'de tasavvuf kültürü adına, hakkında en fazla yazılı malumata sahip olduğumuz kurum Mevleviliktir. En çok bilgimiz de Şeyh Nureddin hakkındadır.
Şeyh Nureddin Efendi'nin babası Halil Akif Dede'dir (1803-1888). İyi yetişmiş bir Mevlevi olan Halil Dede yedi yaşında hafız olur. Güzel kıraaati ve musiki yeteneğinin onu Mevlevilik'e yönelttiği düşünülebilir. Bu sebeple İstanbul'a gider, Yenikapı Mevlevihanesi'nde Osman Selahaddin Dede'nin yanında çile çıkarır. İzmir'e döner. Sultan Abdülmecid'in yardımıyla o zaman için şehrin en güzel yerinde Mevlevihane'yi kurar. 38 sene şeyhlikten sonra 1888'de vefat eder. Dergahın semahanesine defnedilir.
Bu bilgiler ışığında İzmir'de ilk Mevlevi dergahı 1850 senelerinde yapılmış demektir. Bu oldukça geç bir tarihtir. Sebepleri ne olabilir?
Mevlevihaneler başka dergahlarla kıyaslanırsa daha teşkilatlıdır. Binasının daha geniş ve ayrıntılı olması gerekir. Önemli yerleşim birimlerinde kurulmuştur.

NEDEN GEÇ YAPILDI?
İzmir'in öne çıkması 19. yüzyıl ortalarından sonra oldu. İzmir şehri Aydınoğulları zamanında Türk hakimiyetine geçtiyse de daha sonraları sık sık el değiştirdi. Osmanlı döneminde Aydın sancağına bağlı bir kaza merkezi haline geldi. Denizden zaman zaman baskınlara uğradı. Ayrıca sosyal huzursuzluklar pek eksik olmadı. 1800'lü yıllarda Müslim ve gayr-ı Müslim oranı başa baş görünüyor.
Demir yolu yapılınca ulaşım kolaylaştı. 1850'lerden itibaren ekonomisi gelişti ve İzmir bir cazibe merkezi olmaya başladı. Buna paralel olarak Mevlevilik'in de bu yıllardan itibaren İzmir merkezinde revaç bulduğu görülüyor.