Temizlik anlamına da gelen zekat, insandaki pintilik ve cimrilik gibi kötü huyları gidererek, onların yerine cömertlik, iyilik ve yardımseverlik gibi güzel huyları getirir. Eli sıkı kişiyi eli açık, tamahkar insanı cömert yapar. İnsanı vermeye ve iyilik yapmaya alıştırır.
İslam'ın şartlarından biri de zekattır. Sözlükte zekatın bir anlamı "temizlik" demektir, manevi arınma, temizlenme demek olan "tezkiye" ile aynı kökten gelir. Bunu malın temizlenmesi diye anlamak yanlıştır. Kazanılan mal kirli mi, pis mi ki temizlensin. Temizlenecek olan insanın kendisidir, gönlüdür, zihnidir. Tevbe suresi 103. Ayette bu durum açıkça belirtilir. Ayette geçen "tathîr" ve "tezkiye", kişinin maddî ve mânevî varlığını temizleme ve arıtma demektir. Zekat zengini cimrilik hastalığından, aşırı mal hırsından kurtarır; ona cömertlik ve şükretme hasleti kazandırır. Mal canın yongasıdır, karşılıksız verebilmek insana zor gelir. Bunu bir ibadet adı altında yerine getirmek insanın maddeye, paraya tapmasını önler. Şüphesiz mal, madde, servet, çeşitli dünyâ nîmetleri çok cazip ve tatlıdır. Adeta mıknatıs gibi insanı kendine çeker. Yani insan paraya tutkun ve düşkündür. Onun için çoğunlukla Allah'a değil paraya kul olma eğilimindedir.
HIRSLA KİRLENEN ZİHİN
Maddenin aşağıya çekip kendine bağladığı insan manevi alemlere yükselemez. Mal hırsı ile kirlenen ruh, kararan kalb ve zihin manevi ve ahlaki gerçekleri göremez. İlahi sırları ve hikmetleri kavrayamaz. Bunun için bir zihin temizliği, ruh arınması ve kalb tasfiyesi işlemine tabi tutulması gerekir.
Her hastalık kendi cinsinden bir şeyle iyileştirilir. Madde ve mal düşkünlüğünden gelen hastalık, yine aynı yolla tedavi edilir. İşte bu sebeple elde bulunan malın veya paranın belli bir kısmının ihtiyaçlı olanlara verilmesi emredilmiştir. Zekat, kulun, serveti veren Allah'a karşı bir şükran borcudur. Bu kulluk bilincine ulaşmamış kimse için "vermek" ne kadar zordur! Öyle ya, niçin versin? Kendi çabasıyla biriktirdiği parasının veya babasından kalan servetinin az bir kısmını da olsa başkasına yahut da kamu hizmeti gören yerlere neden bağışlasın?
İNSANA İYİLİK YAPTIRIR
Zekat insandaki pintilik ve cimrilik gibi kötü huyları gidererek, onların yerine cömertlik, iyilik ve yardımseverlik gibi güzel huyları getirir. Eli sıkı kişiyi eli açık, tamahkar insanı cömert yapar. İnsanı vermeye ve iyilik yapmaya alıştırır. Bunlar manevi zenginliklerdir, kişiye en az maddî varlık kadar mutluluk verirler. Karşılıksız vermek ve cömert olmak Allah'ın sıfatı, karşılık beklemek ve cimrilik ise insan nefsinin özelliğidir. Zekat veren veya yardımda bulunan kimse bir zaafından uzaklaşıp, Allah'ın sıfatına yaklaşır. Böylece "Allah'ın ahlakıyla ahlaklanarak" yüksek erdem sâhibi olur. Sonuçta mal ve paraya mahkum olmaz, tersine onlara hakim olur. Servetin hizmetkarı, malın kölesi ve dünyâlığın esiri olmaktan kurtulur. Manevi ve ruha özgürlük ve bağımsızlığa kavuşur.
GÖNÜL ZENGİNLİĞİ
Zekat ve yardımlaşma insandaki şefkat ve iyilik duygusunu geliştirir. Gönül zenginliği kazandırır. İnsanı inceltir ve yumuşatır. Sert ve katı mizaçlı olmayı önler. Hadîste "Mal mülk çokluğu zenginlik değildir, asıl zenginlik gönül zenginliğidir." buyrulur. (Buhari, rikak, 15)
"Gönül zenginliği"nin hatırlattığı bir başka hadîs şöyledir: "Mal sevimli ve tatlıdır. Onu her kim gönül zenginliği ile elinde tutarsa o mal kendisi için bereketli olur. Ona hırsla sâhip olan ise malın bereketini göremez ve öylesi yiyip de doymayan kimse gibi olur. Veren el alan elden hayırlıdır." (Müslim, zekât, 96)
